Palmiry - okupacja

Puszcza Kampinoska - Niemiecka okupacja
1939 - 1944

Zebranie konspiracyjne
żołnierzy VIII Rejonu "Obroży"
pozowana gra w siatkówkę
Dąbrowa Leśna czerwiec 1942 rok

Podział administracyjny

Klęska wojsk polskich w kampanii wrześniowej 1939 r. przesądziła o kształcie ziem polskich okupowanych przez III Rzeszę. Obszar Puszczy Kampinoskiej podzielony został pomiędzy tzw. Generalne Gubernatorstwo (GG) utworzone w październiku 1939 r. i ziemie bezpośrednio wcielone do Rzeszy. W części północnej leśnego kompleksu poprowadzono linię graniczną w pobliżu wsi Łomna, Adamówek, Truskawka. Graniczny kordon ze ścisłym systemem kontroli spowodował utrudnienia w kontaktach społecznych, kulturalnych i gospodarczych Polaków, zamieszkałych po obu jego stronach

Żołnierze plutonu dywersji bojowej Armii Krajowej z Lasek
od lewej: Jan Bugaj, Marian Owczarzak "Gajowy", Ryszard Kamiński "Włodek"
marzec 1943 rok

     

Konspiracja

W okresie okupacji teren puszczy stanowił schronienie dla ludzi zagrożonych aresztowaniem, oraz uciekinierów z gett i obozów. Był też, dzięki swym naturalnym warunkom, obszarem wzmożonej działalności różnych formacji Polskiego Państwa Podziemnego.

Żołnierze plutonu Oddziału
Dywersji Bojowej VIII Rejonu "Obroży"
na ćwiczeniach w rejonie Lasek
15 czerwiec 1943r.

Na tym terenie utworzono VIII Rejon Młociny - Łomianki („Łęg") VII Obwodu „Obroża" - Warszawa - Powiat ZWZ-AK (Związek Walki Zbrojnej-Armia Krajowa), którym dowodzili kolejno: porucznik Mieczysław Niedzielski „Andrzej" (od 1940 do września 1941), a następnie do końca września 1944 r., kapitan Józef Krzyczkowski „Szymon".

 kapitan Józef Krzyczkowski

W lutym 1943 r. Armia Krajowa, która była dominującą organizacją wojskową w puszczy i w jej okolicach, liczyła około 4000 żołnierzy. W tym rejonie działały też dużo mniejsze zgrupowania Gwardii Ludowej (GL), następnie Armii Ludowej (AL), związane z partią komunistyczną oraz Narodowych Sił Zbrojnych (NSZ).

Od początku okupacji zamknięty obszar leśny był miejscem różnorodnych działań konspiracyjnych: gromadzenia broni i amunicji (sieć magazynów), organizowania kryjówek dla uciekinierów i partyzantów, szkoleń wojskowych. W kampinoskich lasach istniały systemy łączności, kolportażu podziemnej brasy i wydawnictw. Funkcjonowały szkoły podchorążych i podoficerskie, na zbiórki przybywali harcerki i harcerze z warszawskich i mazowieckich Szarych Szeregów.

Obóz harcerek Szarych Szeregów
w majątku Łukaszówek
Łomianki, wiosna 1944 rok

Spotkanie harcerek i harcerzy z warszawskiego
Hufca Mokotów Górny Szarych Szeregów
od lewej: Hanna Makólska, Danuta Bytnar "Duśka",
Andrzej Makólski "Jędrek", Irena Kowalska "Irka",
NN, Józef Pieszczyński "Ziutek"
Puszcza Kampinoska, zima 1941/1942 rok

Wielu mieszkańców puszczańskich miejscowości kontaktowało się i współpracowało z konspiracją. Spotykały ich za to krwawe represje ze strony Niemców: śmierć na miejscu, katownia mieszcząca się w budynku żandarmerii niemieckiej w Zaborowie, III Fort w Pomiechówku, więzienie na Pawiaku lub wywózka do obozu koncentracyjnego bądź na przymusowe roboty

Chwila przerwy 
w konspiracyjnych zajęciach 1941 rok

Akcje zbrojne

Oddziały konspiracyjne w Puszczy Kampinoskiej i jej okolicach zajmowały się zwalczaniem niemieckiego aparatu administracyjno-policyjnego. W VIII Rejonie „Obroży" powołano drużynę dywersyjno-bojową „OS Łęgów", dowodzoną przez podporucznika Leszka Burakowskiego „Leszka", która w połowie 1943 r. rozrosła się do wielkości plutonu. Oddział ten likwidował konfidentów i volksdeutschów, karał pospolitych bandytów, niszczył w gminach wykazy ludności, od której miano pobierać kontyngenty; brał też udział w obsłudze placówek zrzutowych. Podobny charakter miały działania oddziału GL/AL im. Kazimierza Pułaskiego dowodzonego przez Stanisława Gada „Kubę".

Oddział AL im. Kazimierza Pułaskiego

Początek 1944 r. przyniósł wzrost aktywności Niemców na terenie Puszczy Kampinoskiej. Wskutek poniesionych strat rozwiązano oddział GL/AL. Konspiracja akowska utraciła m.in. 28 I 1944 r. magazyn broni w Opaleniu. Pomimo strat, kapitan Krzyczkowski zdołał utrzymać, a nawet rozbudować jej struktury wojskowe.

Żołnierze z batalionu "Baszta" AK
na ćwiczeniach w puszczy Kampinoskiej
wiosna 1943 roku

W kampinoskich lasach operowały też oddziały konspiracji warszawskiej (Kolegium „A" Kedywu Okręgu Warszawskiego, oddział „Pegaz" i in.), które atakowały niemieckie placówki (m.in. 31 VIII 1943 nieudana próba zniszczenia placówki granicznej w Palmirach), kolej (m.in. 2 udane akcje pod Płochocinem: w październiku 1943 i w kwietniu 1944), transporty drogowe i łączność

Żołnierze nad grobem kolegi
Laski 14 czerwca 1940 roku

Cmentarz żołnierzy poległych
we wrześniu 1939 roku
Laski 1 listopada 1942 roku

Zakład dla Niewidomych w Laskach

Zakład w Laskach to ważne i znane miejsce w Puszczy Kampinoskiej. W okresie międzywojennym i podczas okupacji placówką kierowała ociemniała Róża Czacka - matka Elżbieta ze Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Służebnic Krzyża, przy współpracy Antoniego Marylskiego. Od końca września 1939 r. w Zakładzie działał prowizoryczny szpital wojenny, w którym dochodzili do zdrowia żołnierze ranni w kampanii wrześniowej. 

Żołnierze - pacjenci szpitala w Laskach
 z personelem medycznym
4 czerwca 1940 roku

Grupa żołnierzy leczonych
w szpitalu w Laskach
13 czerwca 1940 rok

Po likwidacji szpitala w połowie października 1940 r., chorzy przeszli pod opiekę PCK. Część wyleczonych jednak pozostała i podjęła na miejscu różnorodne zajęcia. W okresie okupacji, mimo zlikwidowania przez Niemców Towarzystwa Opieki nad Ociemniałymi, Zakład w Laskach nadal funkcjonował. 

Placówka, w której istniało przedszkole, szkoła powszechna i zawodowa, utrzymywała się z wielu źródeł m.in. z opłat podopiecznych, kwest, z niewielkich dotacji Magistratu m. st. Warszawy, ze sprzedaży wyrobów z warsztatów szczotkarskich. Uzyskane środki były jednak bardzo skromne i nie pokrywały wszystkich potrzeb. 

Matka Elżbieta - Róza Czacka
z Antonim Marylskim
Laski, lata 30-te XX wieku

W 1940 r. rozpoczęto na terenie Puszczy Kampinoskiej prace związane z ekshumacjami żołnierzy Września 1939 r. i organizacją cmentarzy oraz kwater wojennych (Babice, Wawrzyszew, Izabelin). 

Cmentarz żołnierzy
 z kampanii wrześniowej 1939 roku
w Wawrzyszewie
4 sierpnia 1940 roku

 Cmentarz wojenny żołnierzy 
poległych we wrześniu 1939 roku
Babice, maj 1942 rok

Inicjatorem podobnych działań w Laskach był porucznik Romuald Radziwiłowicz „Zaremba", który wybrał teren, uzyskał zezwolenie na budowę nekropolii oraz zaangażował do zaprojektowania założenia, wybitnego architekta Macieja Nowickiego. 

 Cmentarz żołnierzy Września 1939 roku w Laskach

po prawej por. Romuald Radziwiłłowicz "Zaremba"

Od września 1942 r. w Laskach przebywał ksiądz Stefan Wyszyński „Radwan III" (po wojnie Prymas Polski), który uczył religii niewidomą młodzież oraz był kapelanem okręgu Żoliborz - Kampinos. 

Ks, Stefan Wyszyński "Radwan III"
z grupą niewidomych dzieci
w Laskach, lato 1943 roku

Ośrodek w okresie okupacji pomagał ludziom ubogim i ukrywającym się, a w ambulatorium udzielano pomocy medycznej. Na terenie placówki działała konspiracja: odbywały się zbiórki i ćwiczenia, kolportowano podziemną prasę, magazynowano broń i komunikowano się z Londynem; na tajnych kompletach prowadzono zajęcia z zakazanymi przez okupanta przedmiotami


Niezwykły rajd do Puszczy Kampinoskiej

26 VII 1944 r. w Dziekanowie Polskim, na przedpolach Puszczy Kampinoskiej, pojawił się oddział złożony z 861 polskich żołnierzy piechoty i kawalerii. Żołnierze w przedwojennych mundurach, dobrze uzbrojeni, wywołali zaskoczenie kapitana Józefa Krzyczkowskiego i jego podkomendnych z VIII Rejonu „Obroży". Jednostka, która okazała się Zgrupowaniem Stołpecko-Nalibockim AK, pod dowództwem porucznika Adolfa Pilcha „Góry" (w puszczy przyjął pseudonim „Dolina")

Por. Adolf Pilch

przybyła z dalekich Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej. Pokonanie około 600 kilometrów w warunkach okupacyjnych, z licznymi taborami, było wyczynem bez precedensu w dziejach polskiej konspiracji.

Oddziały por. Adolfa Pilcha ("Góra") na trasie przemarszu Puszcza Nalibocka - Puszcza Kampinoska

lipiec 1944 rok

    

Oddział kawalerii por. Adolfa Pilcha ("Dolina")
na terenie Puszczy Kampinoskiej
po 29 lipca 1944 roku

Początki partyzanckiego oddziału sięgają połowy 1943 r., gdy na terenie Puszczy Nalibockiej został zorganizowany Polski Oddział Partyzancki-POP im. Tadeusza Kościuszki (Obwód Stołpce-Okręg Nowogródzki AK). Początkowo partyzanci polscy prowadzili z partyzantką sowiecką wspólne akcje antyniemieckie, później współpracę przerwano. Oddział broniący ludności polskiej przed mordami, gwałtami i grabieżami, atakowany przez Niemców i Sowietów, znalazł się w bardzo trudnym położeniu. W tej sytuacji, w grudniu 1943 r. przyjęto, za wiedzą terenowego dowództwa AK, niemiecką propozycję zawieszenia broni. Odrzucono natomiast ewentualność wspólnych, antysowieckich działań zbrojnych. Oddział odbudował stan liczebny i uzbrojenie, a od czerwca 1944r., już jako Zgrupowanie Stołpecko-Nalibockie AK, czekał na możliwość zerwania i rozejmu z Niemcami.

Jan Wróblewski "Zabawa"
z batalionu "Parasol"
na strzelnicy w Puszczy Kampinoskiej
czerwiec 1944 rok

W połowie 1944 r. dowództwo AK w tym regionie przygotowało projekt wciągnięcia jednostki do operacji o kryptonimie „Ostra Brama" (opanowanie Wilna w ramach planu „Burza" KG AK). Fiasko akcji oraz nadciągający front wschodni spowodowały, że 29 VI 1944 r. porucznik Adolf Pilch zdecydował się wyprowadzić ze Stołpecczyzny na zachód, w głąb ziem polskich, swój oddział złożony z 350 kawalerzystów, około 600 piechurów (jadących na 190 wozach) „ i kilkudziesięciu furmanek z rodzinami partyzantów (tabor z rodzinami dotarł do okolic Brańska, dalej powędrowali już tylko żołnierze). Podczas przemarszu unikano większych starć zbrojnych. Już w okolicach Warszawy doszło do spotkań z żołnierzami konspiracji z batalionu „Zośka", szkolącymi się na bazie leśnej w Puszczy Białej k.Wyszkowa, i z harcerzami z Hufca „Ziemie Zachodnie" Szarych Szeregów, przebywającymi na letnisku w Czarnowie k. Radzymina.

Kontrola przejeżdżających furmanek
na szosie Warszawa - Modlin
listopad 1940 rok

Po wkroczeniu na teren Puszczy Kampinoskiej 29 lipca żołnierze Pilcha - w znacznym stopniu zasilili partyzanckie oddziały znajdujące się w lasach. Rozlokowani zostali w różnych miejscowościach wokół wsi Wiersze i wkrótce wzięli udział w powstańczych zmaganiach „Grupy Kampinos"