Pomnik Nieznanego Żołnierza

Ideą Grobu Nieznanego Żołnierza jest oddanie hołdu wszystkim, którzy poświęcili życie za ojczyznę. Pierwszy taki pomnik powstał we Francji po I wojnie światowej. Pomysłodawcą był Fryderyk Simon, który stracił trzech synów w wojnie, która pochłonęła miliony ofiar. Wówczas pod Łukiem Triumfalnym złożono ciało bezimiennego żołnierza, umieszczając tablicę: „Tu leży Nieznany Żołnierz”. Niemal równolegle miejsce hołdu bezimiennym żołnierzom utworzono w Wielkiej Brytanii (w Opactwie Westminsterskim w Londynie). A następnie za przykładem poszły inne kraje.

W Warszawie pierwsze prace podjęto w 1921 roku. Powołano wtedy Komitet Uczczenia Poległych. Dwa lata później powstał szkielet pomnika, który miał stanąć w katedrze św. Jana, ale brakowało funduszy na jego wykończenie, a sam projekt nie wzbudzał uznania opinii publicznej.

Jednocześnie Polski Żałobny Krzyż łącznie z grupą oficerów podjął działania nad innym projektem. Pomnik miał stanąć obok parku Skaryszewskiego. Pomimo wsparcia redakcji dziennika „Polska Zbrojna” i innych organizacji – inicjatywa nie została zrealizowana.

W listopadzie 1923 roku na polecenie prezydenta St. Wojciechowskiego został powołany Komitet, powołano grupy robocze i przygotowano zarys realizacji pomnika. W ramach akcji mającej na celu zebranie środków na jego realizację apelowano do obywatel o dobrowolne opodatkowanie się (1% pensji). Ze względu na brak funduszy zaniechano dalszych działań. Nieoczekiwanie 2 XII 1924 roku przed pomnikiem ks. Józefa Poniatowskiego (wówczas na placu Saskim) złożono płytę z piaskowca (1 x 2,5 metra) z wyrytym krzyżem i słowami: „Nieznanemu Żołnierzowi, poległemu za Ojczyznę”. Fundatora płyty ujawniono dopiero 4 lata później. Okazało się nim Zjednoczenie Polskich Stowarzyszeń Rzeczypospolitej. Złożenie płyty zmobilizowało Komitet Organizacyjny Budowy Pomnika do działania. 23 XII 1924 roku miało miejsce zebranie, na którym dyskutowano m.in. nad kwestią lokalizacji pomnika. Ostatecznie zdecydowano zgodnie, że Grób Nieznanego Żołnierza w Warszawie zostanie wzniesiony na placu Saskim. Niemal miesiąc później uchwalono, że pomnik będzie zlokalizowany w kolumnadzie Pałacu Saskiego, a twórcą pomnika został artysta – rzeźbiarz – Stanisław Ostrowski. 

Już w marcu 1925 roku rozpoczęto prace projektowe, które przewidywały, że:

- w środkowej części znajdzie się płyta nagrobna z szarego polskiego kamienia

- obok niej miało być miejsce na kwiaty

- ściany boczne kolumnady miały zostać pokryte freskami przedstawiającymi sztandary przedrozbiorowe i z okresu I wojny światowej

- otwory arkadowe od strony ogrodu Saskiego miały zostać zamknięte ozdobnymi kratami

- przed pomnikiem, od strony placu Saskiego, stanąć miały brązowe urny oraz znicze w formie trójnogów

Źródło - internet

Źródło - internet

U wezgłowia zamocowano znicz w formie dwóch czarnych aniołów, których złote skrzydła trzymały czaszę znicza. Na sklepieniu ponad płytą grobową znajdował się fresk z wieńcem laurowym i wstążkami. Środkową część przestrzeni arkad oddzielały od reszty granitowe słupki połączone żeliwnymi prętami. Skrajne ściany zdobione były płaskorzeźbami przedstawiającymi sztandary otoczone husarskimi skrzydłami. Elewacja przednia to 3 arkady z kamiennymi tablicami z płaskorzeźbami mieczy ujętych w stylizowane skrzydła husarskie. Miejsce przed tymi filarami było przeznaczone dla warty honorowej. Dwa kolejne filary były tłem urn na marmurowych blokach. Trzy tylne arkady były przesłonięte ozdobnymi kratami wkutymi w filary. Krata środkowa z orłem stylizowanym na noszonego przez żołnierzy na czapkach - srebrny ze złotą koroną na głowie i szponami zaciśniętymi na tarczy. Krata po prawej stronie z centralnie umieszczonym Krzyżem Walecznych, krata po lewej – Krzyż Virtuti Militari. Na czterech filarach, od strony grobowca zamieszczono 4 czarne, granitowe tablice z wyrytymi polami bitew. Pod tablicami znajdowały się niewielkie znicze na kamiennych, kwadratowych płytach.

Pałac Saski i Grób Nieznanego Żołnierza

w centralnej części kolumnady (1941)

Źródło - internet

Trzonem Grobu Nieznanego Żołnierza były 3 środkowe arkady kolumnady Pałacu Saskiego. Grobowiec wyłożono stalowym pancerzem, zamykanym stalową płytą z napisem „ Dnia 2 XI 1925 roku zostały złożone w tem miejscu zwłoki nieznanego żołnierza polskiego, przeniesione z wybranego losem pobojowiska lwowskiego”. Na trumnie umieszczono zaś napis: „Trumna ta zawiera zwłoki Nieznanego żołnierza Polskiego, wzięte z mogiły lwowskiej dnia 29 X 1925 roku” Otoczenie grobowca wyłożono czarnym, wypolerowanym granitem, z którym kontrastowała matowa płyta nagrobna. Miało to na celu skoncentrowanie całej uwagi na płycie, gdzie wyryto słowa: 

„Tu leży Żołnierz Polski poległy za Ojczyznę”

Termin złożenia bezimiennego żołnierza ustalono na 2 XI 1925 roku

Jednocześnie z budową pomnika rozstrzygano kwestię, skąd pochodzić będą zwłoki bezimiennego żołnierza, określano szczegóły ekshumacji i ceremonii przeniesienia zwłok. 4 IV 1925 roku dokonano uroczystego losowania pobojowiska, spośród tych, które spełniały wcześniej określone kryteria. Wylosowano Lwów – Cmentarz Orląt Lwowskich. 29 X 1925 roku dokonano ekshumacji. Początkowo wybrano 3 trumny, lecz szczątki nie sugerowały, że są to zwłoki żołnierskie. Rozkopano więc kolejne 3 groby, z których Polska Ormianka – Jadwiga Zarugiewiczowa (matka żołnierza poległego na polach Zadwórza i pochowanego w nieznanym miejscu) dokonała wyboru trumny. Po otwarciu okazało się że wybór padł na żołnierza bez szarży, z maciejówką, co oznaczało, że wybrano ochotnika (żołnierze regularnego wojska nosili rogatywki). Lekarz dokonujący oględzin orzekł, że pochowany miał przestrzeloną głowę oraz nogę. Były to przesłanki pozwalające uznać, iż poległ na polu chwały, oddając życie za ojczyznę. Ustalono, iż był w wieku około 14 lat.

Wybór ciała Nieznanego Żołnierza
przez Jadwigę Zarugiewiczową (1925)
Źródło - internet

Zwłoki złożono w nowej trumnie, tę zaplombowano w trumnie cynowej i całość umieszczono w zdobionej orłami trumnie dębowej. Wieczorem trumnę wystawiono w kaplicy obrońców Lwowa i zaciągnięto wartę honorową. Następnego dnia, w uroczystym kondukcie trumna na lawecie armatniej przeniesiono do bazyliki katedralnej. A następnie ulicami Lwowa udano się na dworzec kolejowy. Na noc trumnę złożono na karabinach maszynowych w salonie recepcyjnym dworca, gdzie w warcie stanęli żołnierze i kolejarze. 1 XI 1925 roku ze Lwowa do Warszawy ruszył pociąg nadzwyczajny. Drzwi wagonu pozostały otwarte na oścież, aby podczas przejazdu trumna była dla wszystkich widoczna. Na trasie przejazdu planowano liczne postoje, by każdy mógł oddać hołd. Podróż trwała 22 godziny, aż pociąg dotarł na Dworzec Gdański. Oficjalnie trumna została przekazana 2 XI 1925 roku i niezwykle uroczystym konduktem żałobnym przeniesiona do katedry św. Jana, a po nabożeństwie na plac Saski. 

– Dzwony kościelne w całej diecezji biły przez godzinę, od 12.00 do 13.00. W momencie złożenia trumny do grobu po wystrzale armatnim nastąpiła minutowa cisza w całej Polsce. To był właściwie królewski pogrzeb Nieznanego Żołnierza. – mówił inż. Ptaszyński

Przy grobie została zaciągnięta warta honorowa wystawiona przez żołnierzy z 36. Pułku Legii Akademickiej.

W czasie okupacji Grób Nieznanego Żołnierza był miejscem szczególnie ważnym i czczonym przez Polaków. Często z narażeniem życia, dla podtrzymania ducha narodowego składano na płycie grobu kwiaty. 15 VIII 1941 roku, pomimo tego, iż koło Grobu Nieznanego Żołnierza często krążyły niemieckie patrole, złożono tam z okazji święta wieniec z szarfą: „Nieznanemu Żołnierzowi Rząd R.P..”

Od maja 1942 roku Ogród Saski był terenem nur für Deutsche (tylko dla Niemców). W czasie Powstania Warszawskiego plac Saski przez cały czas pozostawał w rękach niemieckich. Niemcy rozlokowali tu doborowe jednostki gen. Reinera Stahela, których potencjał przewyższał możliwości powstańców.

28 XII 1944 roku oddział Sprengskommando pod dowództwem mjra Wegnera wysadził w powietrze pałac Saski. Budynek został zniszczony, ale monumentalna kolumnada nie runęła w całości. Nad grobowcem stały dwie kolumny. Następnego dnia wysadzanie ponowiono, i wtedy już płyta nagrobna została przysypana gruzem. Z grobu ocalały jednak fragmenty arkad: trzy od strony placu Saskiego i dwie od strony przeciwnej.

Grób Nieznanego Żołnierza 
po zburzeniu Pałacu Saskiego w 1944 roku
Źródło - internet 

Jeszcze przed zakończeniem wojny padła decyzja Ludowego Wojska Polskiego o odbudowie Grobu Nieznanego Żołnierza. W maju 1945 roku rozpoczęto odgruzowywanie okolicy, w trakcie którego stwierdzono, że Niemcy wywiercili otwory również w ocalałych filarach. 

W listopadzie 1945 roku podjęto decyzję o odbudowie Grobu Nieznanego Żołnierza i plany odbudowy powierzono architektowi – Z. Stępińskiemu. Jako zamysł przyjął odbudowę grobu jako ruiny – symbolu, pozostawiając jedynie 3 środkowe arkady kolumnady. Nad nimi przywrócono kamienne bazy 8 kolumn oraz ich szczątki, nad arkadami – kamienne tralki. Otoczenie zostało wyłożone kamienną posadzką, a od strony Ogrodu Saskiego ustawiono dwie najmniej uszkodzone rzeźby – alegorię Muzyki i Poezji.

Arkady od strony Ogrodu Saskiego wypełniono zdobnymi kratami. Na kratach umieszczono najwyższe odznaczenia wojskowe: Krzyż Militari, na środkowej Krzyż Grunwaldu, nad którym góruje orzeł (bez korony) oraz Krzyż Walecznych.



Wprowadzono także inne zmiany. Starą płytę grobowca (z piaskowca) zastąpiono nową. Wieniec namalowany nad płytą grobowca zastąpiono jedną z dwóch uprzednio wiszących po bokach lamp. Zmieniona została forma wiecznego znicza u wezgłowia grobowca. Zamiast czterech przedwojennych zniczy przed tablicami wstawiono cztery duże kotły z ziemią z pobojowisk II wojny światowej, które zostały posadowione na osiach skrajnych arkad. Na Grobie umieszczono tablice upamiętniające walki Wojska Polskiego w walce z faszyzmem i hitleryzmem.

  

   

      

Odsłonięcie przebudowanego Grobu Nieznanego Żołnierza miało miejsce 8 V 1946 roku. Podczas uroczystości złożono do kotłów ziemię z 24 pobojowisk i zapalono znicz. Wprowadzono całodobową wartę honorową, której zmiany odbywają się co godzinę.

W 1964 roku w ramach renowacji otoczenia wyłożono nową posadzkę, wymieniono płytę nagrobną, położono nowy tynk. A rok później zamontowano instalację grzewczą dla żołnierzy warty honorowej. 

Źródło - internet 

1 VII 165 roku Grób Nieznanego Żołnierza został zaliczony do obiektów zabytkowych.

Kolejna renowacja miała miejsce w 1973 roku. Zamieniono elementy z piaskowca na szary wypolerowany granit. 

18 IV 1989 roku w Grobie Nieznanego Żołnierza złożono również ziemię z mogił katyńskich. Rok później wydano decyzję o przywróceniu przedwojennych tablic i opracowaniu nowych. Tablice przedwojenne odsłonięto 11 XI 1990 roku, a 3 V 1991 roku – 14 nowych tablic.

TABLICE:

972 – 1683

- Cedynia 24 VI 972

- Wołyń nad Bugiem 22 VII 1018

- Głogów VIII - IX 1109

- Legnica 9 IV 1241

- Płowce 27 IX 1331

- Grunwald 15 VII 1410

- Warna 10 XI 1444

- Orsza 8 IX 1514

- Psków 24 VIII 1581 - 15 I 1582

- Kircholm 27 IX 1605

- Kłuszyn - Moskwa 4 VII - 28 VIII 1610

972-1683

- Cecora 18 - 29 IX 1620

- Chocim 2 IX- 9 X 1621 / 10-11 XI 1673

- Trzciana 25 VI 1629

- Smoleńsk 18 X 1632 - 25 II 1634

- Beresteczko 28 - 30 VI 1651

- Jasna Góra 18 XI - 26 XII 1655

- Warszawa 30 V - 1 VII, 28 - 30 VII 1656

- Cudnów 14 IX - 3 X 1660

- Lwów 24 VIII 1675

- Wiedeń 12 IX 1683

1768-1863

- Konfederacja barska 29 II 1768 - 18 VIII 1772

- Zieleńce 18 VI 1792

- Racławice 4 IV 1794

- Warszawa 17 IV - 4 XI 1794

- Warszawa 6 - 8 IX 1831

- Wilno 22 IV - 13 VIII 1794

- Maciejowice 10 X 1794

- Trebbia 17 - 19 VI 1799

- Somosierra - 30 XI 1808

- Raszyn 19 IV 1809

- Smoleńsk 17 VIII 1812

1768-1863

- Borodino 5  7 X 1812

- Zamość 24 I - 22 XI 1813 / 14 VII - 21 X 1831

- Lipsk 16 - 19 X 1812

- Arcis sur Aube 19 III 1814

- Stoczek 14 II 1831

- Grochów 22 II 1831

- Ostrołęka 26 V 1831

- Mirosław 30 IV 1848

- Temesvar 8 VIII 1849

- Noc styczniowa 22/23 I 1863

Syberia od 1768

- Cytadela Warszawa 1833 - 1915

- Łukiszki 1861 - 1864, 1940 - 1945

- Poznań VII Fort 1939 - 1945

- Pawiak - Al. Szucha 1939 - 1944

- Łubianka - Butryki 1939 - 1940

- Katyń - Charków - Miednoje 1940

- Ciepielów 9 IX 1939

- Osuchy 25 - 26 VI 1944

- Podgaje 31 I 1945 

1863-1921

- Małogoszcz 24 II 1863

- Ginietynie 21 IV 1863

- Horki 17 - 25 V 1863

- Miropol 17 V 1863

- Żyrzyn 8 VIII 1863

- Iłża 17 I 1864

- Powstanie bajkalskie - czerwiec 1866

- Akcje zbrojne 1904 - 1908

- Poznań - Ławica 28 XII 1918 - 6 I 1919

- Rawicz 9 II 1919

1863-1921

- Cieszyn - Skoczów 23 - 26 I 1919

- Ostrołęka 5 VIII 1920

- Zadwórze 17 VIII 1920

- Dęblin - Mińsk Mazowiecki 16 - 18 VIII 1920

- Cyców 16 VIII 1920

- Białystok 22 i 30 VIII 1920

- Sejny 2 - 10 i 22 IX 1920

- Mińsk Litewski 15 X 1920

- Bytom 16 VIII 1919

- Katowice 19 VIII 1920

- Góra Świętej Anny 21 - 27 V 1921

1914-1918

- Laski - Anielin 21 - 24 X 1914

- Mołotków 29 X 1914

- Krzywopłoty 14 XI 1914

- Łowczówek 24 XII 1914

- Arras 9 V 1915

- Konary 16 - 22 V 1915

- Pakosław 19 - 20 V 1915

- Rokitna 13 VI 1915

- Tarłów 30 VI - 2 VII 1915

- Kosciuchnówka 4 XI 1915 i 4 - 6 VII 1916

         

1914-1918

- Krechowsce 24 VII 1917

- Bobrujsk 2 II - 11 III 1918

- Kaniów 11 V 1918

- Murmań 1918

- Syberia 1918 - 1920

- Kubań - Odessa 1918 - 1919

- St. Hilaire Le Garde koło Reims 25 VII 1918

- Powstania wielkopolskie

- Powstania górnośląskie

1918-1920

- Lwów XI 1918 - III 1919

- Lida 16 IV 1919 - 28 IX 1920

- Wilno 19 IV 1919 - 9 X 1920

- Dyneburg 3 I 1920

- Kijów 7 V - 11 VI 1920

- Borodzianka 11 - 13 VI 1920

- Chorupań pod Dubnem 19 VII 1920

- Nastasów pod Tarnopolem 31 VII - 6 VIII 1920

- Radzymin - Ossów 13 - 15 VIII 1920

1918-1920

- Borkowo pod Nasielskiem 14 - 15 VIII 1920

- Sarnowa Góra pod Ciechanowem 16 - 20 VIII 1920

- Przasnysz 21 - 22 VIII 1920

- Komarów - Hrubieszów 30 VIII - 1 IX 1920

- Kobryń 14 - 15 IX 1920

- Dytiatyń 16 IX 1920

- Brzostowice 20 IX 1920

- Grodno - Obuchowo 20 - 25 IX 1920

- Krwawy Bór pod Papiernią 27 - 28 IX 1920

1939-1945

- Westerplatte - Oksywie - Hel 1 IX - 2 X 1939

- Krojanty 1 IX 1939

- Bory Tucholskie 1 - 3 IX 1939

- Mława 1 - 3 IX 1939

- Mokra 1 - 2 IX 1939

- Obrona Śląska 1 - 5 IX 1939

- Piotrków - Tomaszów Mazowiecki 5 - 7 IX 1939

- Iłża 8 IX 1939

- Wizna 8 - 10 IX 1939

1939-1945

- Warszawa - Modlin 8 - 29 IX 1939

- Bzura 9 - 22 IX 1939

- Kałuszyn 11 - 12 IX 1939

- Lwów 12 - 22 IX 1939 - 22 - 26 VII 1944

- Boratycze 14 IX 1939

- Tomaszów Lubelski 17 - 27 IX 1939

- Obrona Granicy Wschodniej RP 17 IX - 1 X 1939

- Grodno 2 - 22 IX 1939

- Szack - Wytyczno 28 IX - 1 X 193

- Kock 2 - 5 X 1939

1939-1945

- Akcje Podziemia 1939 - 1945 

- Góry Świętokrzyskie 1939-1945

- Narvik 12 V - 6 VI 1940

- Lagarde 17 - 18 VI 1940

- Clos du Doubs 18 - 19 VI 1940

- Tobruk 22 VIII - 10 XII 1941

- Zamojszczyzna 30 XII 1942 - 5 II 1943

- Getto warszawskie 19 IV - 8 V 1943

- Lenino 12 - 13 X 1943

- Kowel - Włodzimierz Wołyński 19 I - 21 V 1944

1939-1945

- Monte Cassino 11 - 25 V 1944

- Lasy Janowskie - Puszcza Solska 9 - 25 VI 1944

- Operacja "Burza" VI - IX 1944

- Wilno 7 - 13 VII 1944

- Ancona 17 - 18 VII 1944

- Wisła - Praga 29 VII - 2 X 1944

- Powstanie warszawskie 1 VIII - 2 X 1944

- Falaise - Chamboi 8 - 21 VIII 1944

- Surkonty 21 VIII 1944

- Arnhem 18 - 25 IX 1944

1939-1945

- Breda 29 - 30 X 1944

- Wał Pomorski 1 - 10 II 1945

- Cytadela Poznańska 21 - 23 II 1945

- Kołobrzeg 8 - 18 III 1945

- Bolonia 9 - 21 IV 1945

- Odra 16 - 20 IV 1945

- Nysa Łużycka 16 - 19 IV 1945

- Budziszyn 23 - 28 IV 1945

- Wilhelmshaven 24 IV - 5 V 1945

- Berlin 26 IV - 2 V 1945

Marynarzom

- Oliwa 28 XI 1627

- Czarnobyl 27 IV 1920

- Bałtyk 1 IX - 5 X 1939

- Morze Północne 3 IX 1939 - 8 V 1945

- Atlantyk 9 IX 1939 - 8 V 1945

- Morze Śródziemne 11 VI 1940 - 30 XII 1944

- Morze Barentsa 20 VII 1941 - 10 I 1944

- Zatoka Salerno 8 - 16 IX 1943

- Inwazja Normandii 6 VI 1944

- Konwoje 1939 - 1945

Lotnikom

- Lwów 5 XI 1918

- Operacja Warszawska bitwy nad Wisłą

- Operacja Niemeńska nad Niemnem VIII - IX 1920

- Obrona Polski IX 1939

- Bitwa o Anglię 10 VII - 31 X 1940

- Niemcy 24 III 1941 - 4 V 1945

- Loty do Polski 1941 - 1945

- Bitwa o Atlantyk 10 V 1942 - 8 V 1945

- Tunezja 17 III - 12 V 1943

- Normandia 6 VI 1944

- Brandenburgia 16 IV - 4 V 1945

W dni świąt państwowych 3 maja, 15 sierpnia i 11 listopada przy Grobie Nieznanego Żołnierza odbywa się uroczysta zmiana warty honorowej z udziałem wojsk wszystkich rodzajów. Od września 2008 roku wartę honorową przy Grobie Nieznanego Żołnierza wystawia Batalion Reprezentacyjny Wojska Polskiego. Warta jest pełniona całodobowo i całorocznie. Głównym zadaniem wartowników jest dbałość o zachowanie godności w bezpośrednim sąsiedztwie Grobu Nieznanego Żołnierza i reagowanie na ewentualne niestosowne zachowania czy profanowanie Grobu Nieznanego Żołnierza. Żołnierze pełnią służbę na posterunku w mundurach wyjściowych z bronią – karabinem SKS wyposażonym w amunicję. Warta trwa godzinę, po której następuje zmiana.

W ślad za Warszawą, Groby Nieznanego Żołnierza powstały w wielu innych miastach, np.:

Grób Nieznanego Żołnierza
w Chełmnie (ul. Dworcowa)
Źródło - internet 

Grób Nieznanego Żołnierza 
w Krakowie (plac Jana Matejki)
Źródło - internet

Grób Nieznanego Żołnierza
w Lublinie (plac Litewski)
Źródło - internet

Grób Nieznanego Żołnierza
w Łodzi (na placu przed Katedrą Łódzką)
Źródło - internet 

Źródła:

Internet