Pierwsi fotografowie Warszawy

Warszawa w skutek rozbiorów Polski w końcu XVIII w., stała się ośrodkiem administracyjnym na peryferiach mocarstw -najpierw Prus, później Rosji. Sytuacja taka sprawiła, że w XIX w. właściwie nie mogła się rozwijać, tym bardziej po krwawo stłumionych powstaniach 1830r. i 1863r. Wydawało się, że tych szans było jeszcze mniej. A jednak mimo tylu przeciwności Warszawa, w końcu XIX wieku stałą się największym ośrodkiem miejskim i przemysłowym w Polsce. Utrzymała też pozycję kulturalnej, politycznej i gospodarczej stolicy.

  Warszawa, mimo ucisku politycznego i niewoli, po upadku powstania styczniowego, odzyskała swe siły. Odzyskała też status miasta stołecznego i umocniła swoją gospodarczą i kulturalną dominację w skali ogólnopolskiej. 

Liczba mieszkańców zwiększyła się w latach 1864 – 1914 ponad czterokrotnie! ostatecznie sięgając miliona. Dynamiczny rozwój gospodarczy zmienił strukturę społeczno-zawodową ludności. Ukształtował się proletariat wielkomiejski - robotnicy wielkich fabryk i wzmocniła się pozycja zamożnej burżuazji: kupców, bankierów i przemysłowców. Zwiększyła się liczba drobnomieszczaństwa, a szczególnie właścicieli zakładów produkcyjnych i usługowych.

Warszawa stała się miastem wielokulturowym. Na ulicach oprócz polskiego można było słyszeć język rosyjski, niemiecki, jidysz, rusiński, a także włoski, francuski.

Taka Warszawa sprzyjała rozwojowi również fotografii.

Konrad Brandel (1838 – 1920)

Jako uczeń gimnazjum interesował się już fotografią. Po 1858 roku opublikował obszerny tekst, gdzie popisał się znajomością literatury fachowej obcojęzycznej. Pozwoliło mu to podjąć pracę w pracowni Karola Beyera. Własny zakład fotograficzny otworzył dopiero jesienią 1865 roku i prowadził go do przełomu wieków. Fotografem był ponad 40 lat, a jego wyjątkowe dokonania zapewniły mu trwałe miejsce w historii polskiej fotografii. Jako pierwszy wykonał zdjęcia Warszawy podczas lotu balonem (1865 rok).

 Później zasłynął wykonując panoramę stolicy z najwyższego punktu w mieście (1873 rok).

Jako pierwszy również zaczął systematycznie dokumentować stany chorobowe pacjentów  warszawskich lekarzy oraz utrwalać wyjątkowe patologie z dziedziny medycyny. Za działania te otrzymał tytuł Fotografa Cesarskiego Warszawskiego Uniwersytetu (1875 rok). Wynalazł aparat fotograficzny nazwany fotorewolwerem (1883 rok), za który był nagradzany w Europie jeszcze przed otrzymaniem patentu (1889 rok). 

Konrad Brandel idealnie łączył wiedzę i wyobraźnię. Jego zdjęcia pozwalają na szczegółową obserwację życia codziennego mieszkańców nie tylko Śródmieścia, ale także Woli, Mokotowa, Muranowa i Pragi. Brandel był zawodowcem, który całe życie poświęcił fotografii. 

Plac Trzech Krzyży z kościołem św. Aleksandra (ok. 1895)

Na zdjęciu kościół św. Aleksandra po przebudowie, autorstwa architekta Józefa Dziekońskiego. W czasie II wojny światowej został zburzony. Po wojnie odbudowano go, ale w pierwotnym, klasycystycznym kształcie, wg Piotra Aignera.

Pierzeja ulicy Nowy Świat (1870r.)

Ulica Nowy Świat z kamieniczką pod numerem 57, gdzie mieszkał Brandel. Po prawej, na parterze witryna i szyld zakładu fotograficznego Brandla. Jesienią 1865 roku fotograf zaczął tu pracę z Marcinem Olsztyńskim i Władysławem Brandlem.

Mieszkańcy Warszawy na Krakowskim Przedmieściu (ok. 1895r.)

Brandel wykonał zdjęcie będąc wmieszanym w tłum.

Dworzec  Kolei Warszawsko – Wiedeńskiej w Alejach Jerozolimskich (ok. 1890r.)

Krakowskie Przedmieście i wylot ulicy Koziej (ok. 1890r.)

Fragmenty panoramy Warszawy „zdjętej ze szczytu wieży zamkowej z wysokości 134 łokci od bruku” (26 sierpnia 1873r.)

Brandel fotografował miasto z platformy znajdującej się ponad hełmem wieży, wykorzystując rusztowanie ustawione wokół wieży zegarowej Zamku Królewskiego w Warszawie. Na 10 negatywach utrwalił stan zabudowy stolicy, tworząc tzw. pełną panoramę. 

Ze zdjęć wykonano drzeworyt (30cm x 288cm - według rysunku Adolfa Kozarskiego), który otrzymali prenumeratorzy tygodnika „Kłosy” na święta Bożego Narodzenia w 1875 roku. W opisie do niego zawarta była instrukcja oglądania. Zalecano by nakleić drzeworyt na sztywną tekturę i połączyć jego skrajne brzegi. Powstały walec należało powiesić na sznurkach pod lampą, wejść w okrąg i oglądać Warszawę obracając się wokół własnej osi.

Widok z placu Krasińskich na kościół popijarski
oraz wylot ulicy Długiej (ok.1885r.)

Targ na Rynku Starego Miasta (ok.1885r.)

Plac Ewangelicki (ok.1885r.)

Plac Ewangelicki (obecnie Małachowskiego), powstał z powodu budowy klasycystycznego kościoła projektu architekta Szymona Bogumiła Zuga (lata 70. XVIIIw.). Za kościołem widoczny jest pałac Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego (obecnie Muzeum Etnograficzne), a po lewej fragment okazałego pałacu Leopolda Kronenberga (obecnie nie istnieje)

Stan robót przy budowie kościoła Wszystkich Świętych
na placu Grzybowskim (sierpień 1867r.)

Budowa kościoła według projektu Henryka Marconiego, trwała niezwykle długo - ponad 30 lat. Brandel dokumentował proces jej powstawania. Fotografia ta jest jedną z najstarszych, które dokumentują tę część miasta.

Ogród Saski fotografowany z gondoli balonu
(30 lipca 1865r.)

Brandel zrobił trzy zdjęcia podczas lotu balonem. Wystartował o godzinie 19.00 z Ogrodu Saskiego, przy pięknej pogodzie. Zdjęcie obejmuje widok na wodozbiór, kopułę kościoła Świętej Trójcy w oddali oraz dachy zabudowań przy Niecałej.

Start balonu z trawnika przed Pałacem Kazimierzowskim,
obecnie siedzibą Uniwersytetu Warszawskiego (1872r.)

Na początku sierpnia 1872 roku przybył do Warszawy kapitan Brunell, który zapraszał „do podróży napowietrznej chętnych niezwykłych wrażeń”. Balon nazwany „Jules Fevre” przyciągnął tłumy na start balonu. Pierwszymi pasażerami byli trzej dziennikarze, a wśród nich redaktor „Kuriera Warszawskiego” Feliks Fryze

Widok z gondoli balonu na zabudowania przy ul. Wierzbowej
róg Senatorskiej oraz na Plac Teatralny
(30 lipca 1865r.)

Brandel fotografował podczas podróży balonem zespół oficyn zazwyczaj niebędących przedmiotem zainteresowania fotografów. Na zdjęciu, w głębi po prawej widoczna bryła Teatru Wielkiego, a po lewej zniszczony Ratusz, którego przebudowa już się rozpoczęła. 

Ogród Saski (1890r.)

Ogród Saski został udostępniony mieszkańcom od roku 1727. Pełnił funkcję parku miejskiego. Dzieci zostały sfotografowane nowoczesnym aparatem fotograficznym Brandla. Konstrukcja kamery pozwalała na robienie z ręki ostrych ujęć poruszających się postaci.

Uroczystość położenia kamienia węgielnego
pod sobór św. Aleksandra Newskiego na placu Saskim
(30 sierpnia 1894r.)

 Sobór zbudowany w latach 1894 – 1912, według projektu architekta Leontija N. Benois, przez Rosjan. Zdjęcie wykonano z okna na piętrze pałacu Saskiego.

Karol Beyer (1818 – 1877)

Karol Beyer, Autoportret (1861r.)

Przedsiębiorca, później właściciel zakładu fotograficznego (przy Krakowskim Przedmieściu róg Karowej). Twórca polskiej profesjonalnej fotografii. W 1845 roku otworzył w Warszawie swoje pierwsze atelier. Był fotografem przez 22 lata. W 1867 roku zamknął zakład fotograficzny, by poświęcić się realizacji wydawnictw albumowych z fotografiami zabytków, w technice fotodruku. Rozpowszechniał informacje o aktualnych wypadkach politycznych. Fotografował nowe budowle Warszawy.

Więziony przez rosyjskie władze w twierdzy modlińskiej (1861 – 1862) za aktywność społeczną i zawodową. W październiku 1863 roku, został  zesłany do Nowochoperska. Do Warszawy powrócił na mocy amnestii w kwietniu 1865 roku, ale do końca życia został pod dozorem carskiej policji.

W 1865 roku wybudował kamienicę na rogu Krakowskiego Przedmieścia i Królewskiej, z bogatą dekoracją rzeźbiarską została zrujnowana podczas II wojny światowej i nie została odrestaurowana. 

Zdjęcia Karola Beyera obrazują życie codzienne warszawskiej ulicy podczas manifestacji patriotycznych oraz stanu wojennego w pamiętnym roku 1861, czego żaden inny zakład fotograficzny wówczas nie utrwalił. Pierwszy wszechstronny fotograf Warszawy skutecznie połączył praktykę rodem z atelier z fotografią plenerową, a fotografię naukową z działaniem dokumentalisty-fotoreportera.

Widok z wieży kościoła św. Krzyża na Pałac Staszica (1861r.)

Pałac był wtedy siedzibą uczelni, a jej nazwa podana jest na fasadzie w języku rosyjskim i polskim: Cesarsko-Królewska Medyko-Chirurgiczna Akademia. Po lewej stronie, pomiędzy Oboźną i Alexandrya, widoczny jest Pałac Karasia. Zabytek z elementami barokowego wystroju rozebrano w 1913 roku.

Widok z murów kamienicy Beyera,
budowanej na rogu Krakowskiego Przedmieścia i Królewskiej (1863r.)

W centrum kadru kościół i klasztor Wizytek. Po prawej fragment pałacu Tyszkiewiczów-Potockich (obecnie siedziba Muzeum Uniwersytetu Warszawskiego). Po lewej widoczna jest kamienica Wizytek pod numerem hip. 391, gdzie znajdowała się druga, pomocnicza, pracownia Beyera, przeznaczona do wykonywania portretów zbiorowych. Drewniana dobudówka z oszklonym dachem, jest prawdopodobnie fragmentem tego atelier. Budowa kamienicy Beyera została ukończona w 1864 roku, a w czasie II wojny światowej zniszczona i po 1945 roku rozebrana.

Krakowskie Przedmieście z kościołem św. Krzyża (1858r.)

Przed fasadą kościoła nie ma jeszcze figury Chrystusa dźwigającego krzyż. Na pierwszym planie scena z woziwodą, którego zaprzęg konny zatrzymał się przed hydrantem. Pierwsza sieć wodociągowa z wodotryskami i zdrojami ulicznymi powstała zaledwie kilka lat wcześniej i była ogromnym osiągnięciem miasta.

Widok z balkonu zakładu fotograficznego Beyera
na pałac Potockich przy Krakowskim Przedmieściu (1861r.)

Balkon pierwszego pietra kamienicy przy Krakowskim Przedmieściu róg Karowej był często wykorzystywany do fotografowania życia codziennego na warszawskiej  ulicy. W centrum pałac rodziny Potockich,  gdzie wynajmowano lokale m.in. artystom. Obecnie pałac jest siedzibą Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Na skraju kadru po prawej stronie widoczny fragment rzeźby Syrenki wieńczącej bramę prowadzącą na ulicę Karową. 

Plac Zamkowy z namiotami wojska rosyjskiego
stacjonującymi przed Zamkiem Królewskim w Warszawie,
ówczesną „Główną kwaterą Księcia Feldmarszałka,
głównie dowodzącego czynną armią,
Namiestnika Królewskiego”
(po 14 października 1861r.)

Fotograf dokumentował obraz „oblężonej” Warszawy małym aparatem do zdjęć plenerowych, który zakupił w 1860 roku. Był on przystosowany do klisz szklanych o wymiarach 10 x 13 (określanych „kilkucalowymi”). Pozwalał na większą swobodę przy wykonywaniu zdjęć. Z małych negatywów uzyskiwano odbitki większych rozmiarów przy użyciu powiększalnika. Fotografię zaprezentowano w paryskiej „L’lllustration” 9 września 1863r.  

Widok przez konstrukcje budowy pierwszego mostu stałego 
na Wiśle na Zamek Królewski w Warszawie (1863r.)

Budowa mostu, projektu Stanisława Kierbedzia, była systematycznie dokumentowana przez Karola Beyera od września 1860 roku. Powstał pierwszy polski dokument fotograficzny z realizacji inwestycji. Z rusztowań konstruowanych na potrzeby budowy wykonano także panoramę lewobrzeżnej Warszawy.

Widok z balkonu zakładu fotograficznego Beyera
na plac Saski z oddziałami wojska rosyjskiego
(po 14 października 1861r.)

Maksymilian Fajans (1825 – 1890)

Maksymilian Fajans, Autoportret w atelier (1861r.)

Kształcił się w Szkole Sztuk Pięknych oraz w pracowniach artystów paryskich – założył nowoczesne przedsiębiorstwo łączące sztukę z biznesem. Od 1862 roku zajął się fotografią i odtąd jego pracownia nosiła nazwę Zakład Artystyczno-Litograficzny i Fotograficzny

Fotografią zajmował się prawie 20 lat. Był głównie portrecistą oraz dokumentalistą, a o wysokim poziomie jego dokonań potwierdzają liczne nagrody na międzynarodowych wystawach. Jako fotoreporter dokumentował nowo powstające linie kolejowe: warszawsko-terespolską i nadwiślańską, zapisując na szklanych negatywach ówczesne pociągi, budynki dworców oraz mosty. Utrwalił wszystkie stołeczne dworce kolejowe, które dzisiaj już nie istnieją. Dzięki takiemu zainteresowaniu stał się ważnym fotografem Pragi, gdzie powstały aż trzy stacje początkowe kolei: petersburskiej (1862r.), terespolskiej (1866r.) i nadwiślańskiej (1877r.). Wypracował własną technologię wykonywania odbitek fotograficznych, uzyskując koloryt obrazu o czekoladowym odcieniu, odmienny od standardowej gamy sepii. 

W 1868 roku wybudował przy Krakowskim Przedmieściu 52 (obok Dziekanki) okazałą kamienicę, w której pracował i mieszkał. Budynek został zniszczony podczas II wojny światowej i nie został odrestaurowany. 

Uroczystość otwarcia i poświęcenia mostu żelaznego
przy Nowym Zjeździe w Warszawie (22 listopada 1864r.)

Budowa pierwszego mostu stałego na Wiśle, projektu Stanisława Kierbedzia, trwała od roku 1860. Zastąpił on most łyżwowy, który często nie mógł służyć mieszkańcom Warszawy i Pragi. Zdjęcie wykonano z piętra kamienicy przy Krakowskim Przedmieściu nr hip. 366 (obecnie nie istnieje).

Plac Dzieciątka Jezus.
Przewożenie lokomotywy przez konny zaprzęg (1862r.)

W tle widoczny jest budynek należący do Karola Fryderyka Mintera, założyciela Zakładów Wyrobów Metalowych. Po lewej wylot ulicy Mazowieckiej na Świętokrzyską. Plac, po przeniesieniu Szpitala Dzieciątka Jezus w inne miejsce, nosił kolejno nazwy: Warecki, Napoleona, a obecnie Powstańców Warszawy. Zabudowa widoczna na zdjęciu dziś już nie istnieje.

Położenie kamienia węgielnego pod budowę Dworca Kolei Warszawsko – Terespolskiej na Pradze
(okolice dzisiejszego Dworca Wschodniego (20 maja 1866r.)

Zdjęcie wykonano po godzinie 13.00, kiedy na uroczystość przybył namiestnik Królestwa Polskiego hrabia Fiodor Berg. Wśród sfotografowanych znajdują się: prezydent Warszawy generał major Kalikst Witkowskim, prezes Rady Zarządzającej Towarzystwa Drogi Żelaznej Leopold Kronenberg, podpułkownik inżynierii, p.o. dyrektora Tadeusz Chrzanowski. Po lewej widoczny pociąg z parowozem Brassey, którym goście udali się do stacji Miłosna. Pociąg z uczestnikami wydarzenia powrócił na Pragę o 17.30 i wtedy fotograf obdarował hrabiego Berga gotową odbitką fotograficzną dokumentującą wcześniejszą uroczystość.

Dworzec drogi żelaznej nadwiślańskiej na stacji Praga. Widok od strony torów kolejowych (1877r.)

Strategicznym priorytetem carskich władz była rozbudowa linii kolejowych łączących Rosję z Królestwem Polskim. Linia kolejowa z Mławy przez Warszawę, Lublin i Chełm do Kowla na Wołyniu (obecnie Ukraina) została oddana do użytku 17 sierpnia 1877 roku jako czwarta linia kolejowa w Królestwie Polskim. O jej znaczeniu świadczy przebieg trasy, łączącej rosyjskie twierdze w Warszawie, Modlinie, Dęblinie, Łucku, Dubnie i Równem. Drewniany dworzec na stacji Praga został zniszczony podczas I wojny światowej. Stacja Praga znajdowała się za rogatkami petersburskimi, za praskim cmentarzem cholerycznym, w pobliżu Fortu Śliwickiego. Obecnie jest to rejon ulicy Pożarowej.

Sala Wielka,
zwana Aleksandrowską,
w Ratuszu przy placu Teatralnym (1870r.)

Ratusz warszawski przebudowano po tym, jak uległ zniszczeniu wskutek pożaru wznieconego przez powstańców 18 stycznia 1863 roku. Za fotografie reprezentacyjnych wnętrz nowego ratusza nagrodzono Fajansa Medalem Postępu na wystawie światowej w Wiedniu w 1873 roku.

Cukiernia Lourse w Hotelu Europejskim (kwiecień 1872r.)

Cukiernia Lourse, założona przez Szwajcara Laurentego Lourse’a w 1821 roku, należała do najsłynniejszych warszawskich firm cukierniczych. W 1872 roku firma, zarządzana wówczas przez Jakuba Zamboniego, mieściła się w Hotelu Europejskim, w którym przetrwała do 1944 roku.